Politieke correctheid en nieuw respect

Gisteren schreef nrc.next dat de politieke correctheid ‘weer terug’ is. Is het inderdaad zo dat dezelfde sfeer van de jaren tachtig en negentig wederom op ons neergedaald is? Of is de nieuwe golf van verontwaardiging over Zwarte Piet en de racistische grappen van Gordon en Jack Spijkerman van een ander kaliber dan we destijds kenden? Ik doe een poging om het verschil te duiden.

Gedurende mijn middelbare schooltijd in de jaren tachtig en negentig was racisme – of wat voor stereotyperende, discriminerende uiting ook – nog een taboe. Er hing een grimmige sfeer omheen. Racistische grappen mocht je niet maken, als je dat deed dan behoorde je onmiddellijk tot het ‘foute’ kamp. Daar wilde je niet bij horen.

Dit denken in een tegenstelling van ‘goed’ en ‘fout’ was het resultaat van een bepaalde interpretatie van de oorlog. En die oorlog, daar werden we mee doodgegooid. Ik kan me herinneren dat ik op de lagere school in de klas de documentaire Shoah had gezien. Een hele heftige film vol indringende verhalen van mensen die de vernietigingskampen hadden overleefd. Er staat me nog steeds een verhaal bij van een man die de lijken van vergaste mensen moest begraven. Hij vertelde hoe boven op de verse graven de aarde bewoog van het gas dat nog vrij kwam uit hun longen.

Na zo’n film kon je alleen maar denken: ‘dit nooit weer’. En je voelde een diepe weerzin tegen de mensen die dit op hun geweten hadden gehad. Een woede, waarvan je kaak stijf vastklemde en je mondhoeken naar beneden krulden. Dit was een gevoel dat zich tegen elke vorm van racisme keerde. En racisme en fascisme haalde je vaak door elkaar.

Wat wij in Nederland politiek correct zijn gaan noemen was altijd sterk bepaald door de oorlog en dat ‘goed’ en ‘fout’ denken. Dat was aan de ene kant sterk. De Shoah en de Tweede Wereldoorlog vormden een absoluut nulpunt, dat voortdurend opnieuw in herinnering werd gebracht in oneindig veel films, boeken, documentaires en journalistieke artikelen. Dat voedde een nationale weerzin tegen het discrimineren van minderheden. Aan de andere kant legde het ongenuanceerde, rigoureuze verschil tussen ‘goed’ en ‘fout’ een hele zware druk op de schouders van veel (witte) Nederlanders. Hoe sterk de herinnering aan de oorlog ook was, dat onderscheid tussen goed en fout voelde soms als kerkelijke moraal. Het voelde als zonde, als boete, als schuldbesef. En volgens mij kwam dat vooral, omdat veel blanke Nederlanders in hun dagelijks leven maar weinig contact hebben met donkere mensen. Politieke correctheid was te vaak geen doorleefde ethiek, maar een abstracte moraal.

De linksche Gutmensch

Tegen elke strenge moraal die niet direct gevoeld wordt, die niet direct doorleefd wordt, ontstaat weerstand. Noem het puberaal, maar wie herkent niet dat diepe, psychische verlangen om de codes te overtreden? Ook in de jaren tachtig bestond een actieve, racistische moppencultuur. Moppen die niet eens zo heel leuk waren, maar vooral dat ‘ohoh’ gevoel opriepen. Een gevoel van ‘dat kan eigenlijk niet’. En dat gevoel was eigenlijk wel heel bevrijdend.

In de jaren zestig was de babyboomgeneratie net met veel aplomb in opstand gekomen tegen de onderdrukkende instituties van kerk en zuil. Al die schijnheilige dominees die ons Nederlanders vertelden hoe zondig we wel niet waren hadden we achtergelaten in hun kerken en we waren feest gaan vieren met de Beatles en de Stones. Vervolgens ruilden we in de jaren zeventig de dominee met zijn Heilige Boek in voor de nieuwe linkse politieke correctheid, met zijn nieuwe taboes en zijn onmogelijke eis om helemaal ‘goed’ te zijn. Niet voor niets sprak babyboomer Pim Fortuyn later van ‘de linkse kerk’. Deze kerk had ook zijn nieuwe dominee, die op zijn Geenstijls de ‘linksche Gutmensch’ werd genoemd. En net als de dominee werd deze Gutmensch ook beschuldigd van hypocrisie.

Met de groei van de verzorgingsstaat na de oorlog was namelijk een nieuwe sociale klasse ontstaan. Deze klasse was vaak goed opgeleid en werkte in overheidsdienst, in het onderwijs en in de media. Die groep associeerde zichzelf vaak met politiek centrum-links. Met partijen als de PvdA en D’66. Deze klasse (ook wel de professorial-managerial class genoemd) verworf zich bepaalde rechten en privileges en was zeker in de jaren zeventig en tachtig politiek bewust en toonde zich politiek correct, in ieder geval naar buiten toe. Dit waren niet de mensen die in de arme volkswijken woonden. Zij voelden dus niet de ‘verloedering’ die door populisten steeds vaker geassocieerd werd met de ‘allochtone’ bewoners daar.

Het is geen wonder dat er in de jaren die volgden bij veel Nederlanders die niet tot deze groep behoorden een gevoel van rancune ontstond tegen deze nieuwe geprivilegieerden en ook tegen de waarden die deze groep vertegenwoordigde. Dat, in combinatie met de recalcitrantie tegen het goed-fout denken en de verwoording daarvan door Pim Fortuyn, Theo van Gogh en daarna Geert Wilders en Martin Bosma, gaven de doodsteek aan de politieke correctheid in Nederland. Ineens moest alles kunnen. Klassenhaat jegens de ‘linkse elite’ ging zij aan zij met gratuit racistische, seksistische en homofobe grappen. Geenstijl is hiervan het meest duidelijke voorbeeld. Het succes van een islamofobe partij als de PVV met zijn anti-linkse, anti-elite sentimenten is een ander. Verwijzingen naar de oorlog werden nu weggewuifd met termen als demonisering, of een andere dooddoener, de Godwin. Immers, wij Nederlanders bedoelden het allemaal toch niet zo racistisch.

Nieuw respect

Het lijkt echter alsof dit tij de laatste tijd wat aan het kenteren is. Gisteren schreef nrc.next dat politieke correctheid terug is van weggeweest. De langdurige en zeer heftige discussie rond Zwarte Piet en de commotie rond racistische uitspraken en grappen van Jack Spijkerman en Gordon lijken een vernieuwde intolerantie weer te geven voor dit soort humor. Vooral op de sociale media werden de grappenmakers snoeihard neergesabeld. Steeds meer Nederlanders durven er voor uit te komen dat ze zich vergist hebben in de impact van een figuur van Zwarte Piet, dat wel degelijk een kwetsend stereotype is en dat die traditie best veranderd kan worden. Niet voor niets schreef Rutger Bregman recentelijk in internet magazine De Correspondent een pleidooi voor de ‘vrijheid van meningsverandering’.

Dat laatste is misschien kenmerkend voor de nieuwe politieke correctheid, al zou ik liever over nieuw respect willen spreken. We doen het nu zonder de oorlog en moralistisch ‘goed’-‘fout’ denken, zonder zonde en schuldbesef. Er wordt niet ‘over’ de gediscrimineerde groepen gesproken, maar ze leiden zelf actief het debat. Er is een groeiende groep witte Nederlanders – waaronder een aantal belangrijke opiniemakers – die heeft leren luisteren. Luisteren betekent dat je de ander het voordeel van de twijfel geeft, dat je je niet ingraaft maar juist probeert in te leven. En dat je dus zelf ook van standpunt kan veranderen, zonder gezichtsverlies te lijden. Het nieuwe respect is ethisch van aard, terwijl de oude politieke correctheid vooral moralistisch was.

Dat betekent niet dat alle problemen met een goed gesprek kunnen worden opgelost. Verre van. Racisme is alomtegenwoordig. Donkere mensen lopen veel meer kans om opgepakt en gecontroleerd te worden door politie dan witte mensen. Vrouwen verdienen gemiddeld minder voor hetzelfde werk dan mannen. Daarnaast is Nederland een klasse-maatschappij waarbij steeds minder doorstroom is tussen de klassen onderling. Hogeropgeleiden trouwen met hogeropgeleiden en lageropgeleiden trouwen met lager-opgeleiden. Je geboortenest bepaalt in veel gevallen waar je terecht komt. Dus ook van klassenhaat (en de wijze waarop een partij als de PVV daar misbruik van maakt) zijn we nog lang niet af. Maar er is in ieder geval weer de mogelijkheid om erover in gesprek te gaan, en dat is winst.

VVD-prominent Frits Bolkestein zei ooit dat democratie niet ‘voor bange mensen’ is. Maar die bange mensen waren altijd de anderen. Ware moed zit hem niet in het schieten vanuit je loopgraaf. Die toont zich pas, als je eruit durft te klimmen om de ander in de ogen te kijken.

De sneeuwbal van het sinterklaasfeest

Iedereen die wel eens een sneeuwpop gemaakt heeft, kent het principe. Je begint met een kleine sneeuwbal en rolt hem door de sneeuw. Tijdens het rollen kleeft steeds meer sneeuw aan het balletje en daardoor wordt hij langzaam groter. Vervelend is het dan als er vieze sneeuw tussen komt, stukken aarde of gras, zodat je vuile vlekken of bobbels in je sneeuwbal krijgt.

Als een sneeuwbal ontwikkelen zich ook tradities door de eeuwen heen. Er zijn oerverhalen die telkens maar worden doorverteld, maar steeds weer iets meekrijgen van de tijd waarin ze verteld worden. Zo zijn veel sprookjesfiguren: elfen en kabouters, afgeleid uit voorchristelijke, heidense mythologie. In christelijke tijden zijn de oude verhalen als het ware opnieuw geïnterpreteerd, en ‘ondergronds’ gegaan als sprookje.

Zo was ook ons kerstfeest oorspronkelijk het Germaanse Joelfeest, waarin midwinter werd gevierd en niet de geboorte van Jezus. Ook deze traditie is door de komst van het christendom aangepast aan de nieuwe situatie en verrijkt met het Bijbelse kerstverhaal. Nog steeds bevat ons kerstfeest elementen van dat heidense feest, zoals het vieren van het licht in de duisternis door ons huis te versieren met kaarsen en lichtjes. Dat neemt niet weg dat veel elementen van kerst wel degelijk christelijk zijn en dat het kerstverhaal voor velen een belangrijk onderdeel is van die traditie, ook al gaat het hier om een latere ‘laag sneeuw’. Het zou raar en aanmatigend zijn om te beweren dat het kerstfeest ‘in wezen’ heidens is en niet christelijk omdat het toevallig ooit – heel lang geleden – zo is begonnen.

Dit laatste is nu precies de denkfout die Arnold-Jan Scheer maakt in zijn essay in De Volkskrant van gisteren. Scheer heeft onderzoek gedaan naar Sinterklaas- en nieuwjaarsriten over heel Europa en hij heeft ontdekt hoe zowel Sinterklaas als Zwarte Piet hun wortels hebben in hele oude heidense mythologie. Op veel meer plekken in Europa maken mannen zich zwart zegt hij, en zo vindt hij nog wel meer overeenkomsten die geworteld zijn in een tijd ver voor de slavernij. Conclusie: Zwarte Piet is geen slaaf, want de traditie is veel eerder begonnen dan het boek van Jan Schenkman uit 1850, waarop onze moderne Sinterklaastraditie is gebaseerd.

Die redenering is al even krom als de bewering dat het kerstfeest geen christelijk feest zou zijn. Tradities veranderen en nemen elementen uit de geschiedenis met zich mee, precies zoals de sneeuwbal waar ik dit stukje mee begon. De heidense traditie van Scheer werd opnieuw gedefinieerd door Schenkman, en die voegde er onmiddellijk – misschien niet eens bewust, want in zijn tijd was het volkomen normaal om zo te denken – een hele rij racistische verbeeldingen uit zijn eigen tijd aan toe: kroeshaar, dikke lippen en een moors pagepakje. Het is de vieze sneeuw die de sneeuwbal in zijn tocht door de tijd heeft opgedaan en die de bal nog steeds ontsiert.

Overigens veel belangrijker dan de historie van het sinterklaasfeest vind ik het gegeven dat mensen nu aanstoot nemen aan het verschijnsel. Wij kijken immers niet met de ogen van oude Germanen, met de associaties die mensen in die tijd met het feest gehad hebben. We kijken met moderne ogen, met moderne associaties, met een relatief recente historie van slavernij en rassendiscriminatie. In die samenleving roept de verbeelding van Zwarte Piet voor veel mensen veel pijn op. Verwijzen naar de (oer-)oorsprong van een traditie is dan een van de zoveelste verkrampte uitvluchten die ik in mijn vorige blog genoemd heb. Wat is er toch op tegen om de sneeuwbal van dat mooie sinterklaasfeest weer een klein beetje verder te rollen?

De illustratie, ‘Plegtige intogt van St. Nikolaas’ is afkomstig uit het besproken boek van Jan Schenkman. Het boek staat volledig online en is hier te vinden.

Sinterklaas, zwarte piet en onze beleving

Sinterklaas en zwarte piet associeer ik – sinds ik heel jong was – met geborgenheid. Ze bevinden zich in een heel oud gedeelte van mijn brein, net als de geur van speculaas, warme chocolademelk, de smaak van mierzoete marsepein. Ze bevinden zich een een ruimte vol van veilig familiaal samenzijn, gelach en de spannende verwachting van cadeaus. Het sinterklaasfeest herinnert me aan jeugdige gelukzaligheid, aan koude, donkere dagen gevuld met warm, licht verlangen. Het zijn belangrijke herinneringen en ze zijn op de een of andere manier kwetsbaar, misschien omdat ze afkomstig zijn uit mijn vroege kindertijd: alles uit die tijd is fragiel en heel persoonlijk.

Ik deel een soortgelijke herinnering met heel veel Nederlanders. Het is iets dat we van generatie op generatie doorgeven. Graag wil ik dat mijn dochter dit ook meemaakt, dat gevoel van samenzijn, die geborgenheid van het Sinterklaasfeest. Ik wil met haar de bekende liedjes zingen en haar schoen zetten, met een grote wortel en wat hooi erin. Ik wil dat ze ‘s morgens opstaat en niet kan wachten om te zien wat erin zit.

Mijn eerste reactie, toen ik iemand zwarte piet in verband hoorde brengen met racisme, was daarom ook ronduit afwijzend. Het compartimentje in mijn brein waar Sinterklaas en zwarte piet zich bevinden, die clustering van associaties die ik hierboven noemde, stond ver af van dat compartimentje waar het begrip racisme thuishoorde. Racisme associeer ik met narigheid, met Ku Klux Klan, brandende kruizen, met lynchings, met gewelddadige skinheads, met ‘Slegs vir blankes’. Racisme is naar en onveilig, het had niets, maar dan ook niets te maken met mijn beleving van het Sinterklaasfeest.

Daarom maakte ik ervan: zwarte piet is een sprookjesfiguur, zoals de Oostenrijkse Krampus. Of een schoorsteenveger. Of weet ik wat, maar vooral geen racistische karikatuur van een zwarte man. Of ik zei dat ik het geen belangrijke discussie vond, dat zwarte piet nou eenmaal traditie was. Dat er wel meer dingen waren die niet klopten, en vervolgens ging ik heel lang nadenken over voorbeelden. Zoals Jodenkoeken en blanke vla. Zijn die dan niet beledigend? Tsja.

Het heeft me tijd gekost om zonder dit soort verkrampte uitvluchten (want dat zijn het) neutraal naar het probleem te durven kijken. De achtergrond van mijn reactie was namelijk mijn beleving. Mijn beleving van Sinterklaas en zwarte piet is warm, veilig en geborgen, maar voor heel veel mensen met een donkere huidkleur is die beleving anders. Voor hen is het Sinterklaasfeest, en dat komt vooral door zwarte piet, juist onveilig en ongemakkelijk. Want hoewel zwarte piet door de jaren heen zijn Surinaamse accent is kwijtgeraakt, evenals zijn grote oorbellen en dikke lippen, is het nog steeds een springerige zwarte man met kroeshaar, het knechtje van de witte Sinterklaas.

Dat besef, dat zwarte piet niet los gezien kan worden van een racistisch verleden, en dat dat racistische verleden tot op de dag van vandaag volwassenen en kinderen heel veel pijn doet, hoeft niet mijn veilige en warme herinnering aan Sinterklaas te bevlekken. Dat ik zo van dat feest genoot als kind maakt mij geen racist en maakt ook het feest zoals wij dat altijd vierden niet racistisch. Maar de tijden zijn veranderd, Nederland is veelkleuriger geworden. We moeten nu wel echt van die piet af. Hij kan niet meer, hij is al lang over zijn houdbaarheidsdatum heen, hij begint zuur te ruiken.

Die zuurheid walmde mij volop tegemoet toen ik de reacties las op het optreden van Quincy Gario tijdens Pauw en Witteman. Ik rook die zuurheid op twitter, op facebook, op de talloze fora waar mensen over dit onderwerp discussieerden. Veel blanke Nederlanders schreeuwen over hun kwetsbaarheid heen, worden gemeen, racistisch, sarren, pesten als schoolkinderen. Er ging een plaatje viraal op facebook, dat Gario voorstelde, gephotoshopt als zwarte piet met de tekst ‘ zeurpiet’ eronder. Gretig klikten de vingers op de like-knop.

Het Sinterklaasfeest dat ik altijd vierde, was niet hetzelfde als dat van mijn grootouders. Mijn sinterklaasfeest kende noch de roe, noch de zak. Die waren voor mijn jeugd al afgeschaft, die barbaarse disciplineringsinstrumenten. Sinterklaas gebruiken om kinderen in het gareel te krijgen, dat doen we tegenwoordig niet meer. Sinterklaas is vooral een kindervriend, geen gewelddadige boeman.

Voor de generatie van mijn dochter zou ik graag een Sinterklaas willen zonder die zwarte piet-figuur. Een inclusief sinterklaasfeest zou ik willen, met pieten in alle kleuren van de regenboog. Zodat niet alleen zij later een geborgen en veilige herinnering zal hebben aan Sinterklaas, maar ook haar vriendjes en vriendinnetjes met een donkere huidkleur. Want tradities passen zich aan aan de tijd waarin we leven. Dat hebben ze altijd gedaan en dat zullen ze ook altijd blijven doen.