Het is alweer een poosje geleden dat ik ergens de taxi moest nemen – ik geloof in Leiden – en dat de taxi-chauffeur niet wist waar hij heen moest. Het probleem bleek te zijn dat hij zijn TomTom in de auto van een collega had laten liggen. We moesten samen met de kaart uitvogelen waar we heen moesten en dat terwijl ik haast had. Je verwacht toch van een taxi-chauffeur dat hij zijn omgeving op zijn duimpje kent?

Fout dus. De taxi-chauffeur die alle straten in zijn stad uit zijn hoofd kent, die de kleine uitvalweggetjes kan dromen, die met je meedenkt en die je een tip kan geven voor een goede kroeg of restaurant is met uitsterven bedreigt. Hij is net zo schaars als de telefonische helpdeskmedewerker die weet waar hij of zij het over heeft of de caissière die weet welke producten de supermarkt verkoopt. Het zijn allemaal mensen die heel goed één ding kunnen, ondersteund door gestandaardiseerde werkprocessen en ondersteunende technologie. Geen duizendpoten zoals vakmensen, winkeliers, reparateurs, kleine middenstanders met een eigen zaak. Mensen die al jaren ervaring hebben in een specifiek vak en die hun werk zichtbaar met liefde doen.

De Amerikaan Matthew B. Crawford schreef een boek over die klasse van kleine ondernemers: Shop class as soulcraft. An inquiry into the value of work. Hij bekritiseert het onderscheid dat veelal gemaakt wordt tussen hoofd- en handarbeid. Jarenlang werden jongeren gestimuleerd om toch maar zo lang mogelijk door te leren want de toekomst – en het beste salaris – lagen bij de hoofdarbeid. Handarbeid betekende namelijk klaargestoomd worden voor de lopende band. Echter, volgens Crawford is het zo langzamerhand niet alleen meer de handarbeid die lijdt onder de toenemende rationalisatie van arbeidsprocessen. Ook veel hoofdarbeid wordt tegenwoordig uitgevoerd in grote, fabrieksmatige onpersoonlijke ruimten waar mensen in kleine cubicles voortdurende repetitieve handelingen uitvoeren op basis van in detail beschreven werkprocessen.

Crawford verwijst onder meer naar Richard Sennett, de Amerikaanse socioloog die in een aantal boeken verwees naar de teloorgang van vakmanschap. Vakmanschap bereik je wanneer je werk goed wil doen, omwille van het werk zelf. Het vereist vaak een grote kundigheid en achtergrond en je moet er een inspanning voor verrichten. Het uitvoeren van het werk geeft je een goed gevoel, je wordt beloond voor je inspanningen. Denk aan het gevoel dat je krijgt als je een maaltijd bereidt met echte ingrediënten die enige bewerking vereisen, in plaats van het bereiden van een maaltijd uit een pakje met voorverpakte en gesneden groenten.

Ook versterkt vakkundige arbeid je identiteit. Doordat je je jarenlang in iets gespecialiseerd hebt kun je het goed en ontleen je daar eigenwaarde aan. De taxichauffeur die al jarenlang rondrijdt en die elk uitvalsweggetje kent voelt zich uniek en is trots op zijn baan. De taxichauffeur die zonder enige kennis behalve een rijbewijs rondrijdt op basis van zijn TomTom voert gewoon handelingen uit om geld te verdienen. Het zal hem echter weinig meer dan geld opleveren: wat voor eigenwaarde krijg je nu van zo’n volstrekt inwisselbare baan?

Het is die inwisselbaarheid, met een eufemisme flexibiliteit genoemd, die een schaduw werpt over veel economische sectoren vandaag de dag. Dat heeft deels te maken met het feit dat voor inwisselbare banen vaak lagere skill-levels noodzakelijk zijn: de taxichauffeur heeft – bij wijze van spreken – aan zijn rijbewijs genoeg. Dat betekent dat de arbeid goedkoper wordt. Ook kunnen hele sectoren naar het buitenland verdwijnen: denk aan de callcenters die massaal worden ge-outsourced naar opkomende economieën als die van India. Maar naast die baanzekerheid heeft deze flexibilisering een negatieve invloed op  het inherente plezier dat mensen aan hun baan beleven en de beroepstrots die ze eraan ontlenen.

Karl Marx maakte destijds een onderscheid tussen concrete en abstracte arbeid. Concrete arbeid is het werk dat geworteld is in een bepaalde context, werk dat niet te scheiden is van de persoon die het doet in zijn specifieke omgeving. Abstracte arbeid daarentegen is gestandaardiseerd in werkprocessen en gekwantificeerd in onpersoonlijke eenheden als manuren. Zodra arbeid geabstraheerd is, zijn minder kundige en dus goedkopere arbeiders nodig en worden die arbeiders ook volstrekt inwisselbaar. Hoe abstracter het werk, hoe minder mensen een verbinding met het product voelen en hoe meer ze dus vervreemd raken van wat ze maken. En omdat datgene wat je doet belangrijk is voor je identiteit, raken mensen ook vervreemd van zichzelf.

Vooralsnog zijn er nog sectoren van de economie die ontkomen aan het regime van toenemende abstractie. Crawford roept mensen op die de behoefte voelen om handarbeid te verrichten vooral op dat te doen, teveel ‘hoogopgeleid’ werk is tegenwoordig bijna even eentonig geworden als lopende band-werk, bovendien zullen goede loodgieters of fietsenmakers voorlopig nog wel even nodig zijn. Maar de groeiende abstrahering van  zelfs de klassieke witteboorden-arbeid en het afnemen van beroepstrots onder invloed van toenemende flexibilisering en globalisering is een te belangrijke ontwikkeling om te negeren. Het verklaart volgens mij een groot deel van het moderne ‘onbehagen’ en het verlangen naar bijvoorbeeld een heldere nationale identiteit. Als je werk steeds minder bijdraagt aan je eigen identiteit, dan ga je dat in andere dingen zoeken.

Apparaten zijn niet alleen neutrale functionele dingen die ons helpen bij allerlei activiteiten, maar ook gestolde waarden en normen. Dat laatste vergeten we vaak, waardoor we bepaalde ongewenste bijeffecten van die apparaten niet kunnen duiden. Neem nu de desktop computer. Waarom is dat apparaat ooit ontworpen en met welk doel? Welke stilzwijgende ideeën zijn erin verwerkt en wat zijn de effecten daar nu nog van op ons leven? Het is tijd voor een ingrijpende verandering van de wijze waarop we dagelijks met apparatuur  omgaan.

Een desktop computer bestaat uit een beeldscherm, dat meestal vierkant is, maar de laatste tijd steeds vaker rechthoekig. Meestal is er een aparte kast waarin de eigenlijke computer zit (die vaak onder het bureau staat), behalve bij de iMac waarbij de computer in het scherm verwerkt zit. Aan de computer hangt een toetsenbord en een muis en eventuele randapparatuur. De naam zegt het al: desktop, dit apparaat is bedoeld voor het bureau. Je zit recht op je bureaustoel voor je scherm. Muis en toetsenbord en het grafische besturingssysteem (Windows of MacOS) zijn er voor gemaakt om snel en efficiënt de juiste applicaties te kunnen vinden: een tekstverwerker, spreadsheet, emailprogramma of internetbrowser.

De desktop computer is primair bedoeld voor werk. Kantoorwerk, zoals we dat gewend zijn in onze op productie gerichte cultuur. De rechte positie voor het beeldscherm neemt weinig plek in (je gaat efficiënt om met ruimte) en het is ook een houding die geconcentreerde alertheid symboliseert. Zoals in het klassieke klaslokaal kinderen recht achter hun tafel zaten met het gezicht gericht naar de meester of juffrouw, zo kijken we nu recht naar ons scherm.

Schermen zuigen. Als je in een kamer bent met een televisie daarin, dan dwalen de ogen gemakkelijk naar de beelden af. Computerschermen hebben haast nog wel een sterkere zuigkracht. Het geluid van de inkomende email is als het marsritme van de trommelaar, die ooit in de galeien het tempo van de arbeid aangaf. Die trommelaar is al lang niet meer nodig, via de mail zijn we allemaal elkaars trommelaars geworden. Of een scherm nu vierkant of rechthoekig is, er wordt iets afgesloten. Zoals de ruimte waarin je verkeert invloed heeft op je gedachten -als je loopt door een uitgestrekt weiland dan voelt dat anders dan als je in een kleine kamer zit- zo heeft ook de virtuele ruimte invloed. Het scherm levert een onmiddellijke beperking van de creativiteit, het slurpt de ruimte leeg.

Een desktop bevat dus de waarden van concentratie, discipline, alertheid, arbeidzaamheid. Het zijn de waarden van een ouderwets kantoor in een hiërarchische organisatie, de waarden van het Taylorisme, waarbij het maximaliseren van de productie voorop stond en eigen inbreng op zijn zachtst gezegd niet op prijs gesteld werd. De desktop leert je je plek kennen. Het hypnotiseert je zodat je blijft waar je bent.

RSI is een logisch bijeffect van deze gestolde werkfilosofie. Taylorisme maakt mensen tot apparaten, tot verlengstukken van dingen, in plaats van dat het ding het verlengstuk van de mens wordt. RSI is denk ik een onbewust protest tegen deze onnatuurlijke staat van disciplinering. Het wonderlijke is dat de oplossingen die meestal gezocht worden voor RSI juist een versterking zijn van de condities die eigenlijk de diepere oorzaak vormen. Mensen leren nog rechter te zitten, ze krijgen allerlei verhogingen en armsteuntjes die de mens als het ware steeds dichter tegen de computer ‘aanketenen’. Nog meer apparatuur om zo efficiënt mogelijk gebruik te maken van de spieren. Ergonomische toetsenborden lijken dichter bij de fysiek van mensen te staan, maar veranderen niets aan de dieperliggende filosofie achter de apparatuur.

Vandaar dat computers thuis lang tot de studeerkamer veroordeeld zijn geweest. Liefst word je in de geborgen ontspannenheid van je huiskamer niet gestoord door een disciplinair medium. Intussen is de computer echter al veel meer geworden dan een apparaat dat je voor werk gebruikt: het is zowel een belangrijk communicatiemedium als een ontspanningsapparaat geworden. De laptop heeft dat allemaal iets doorbroken. Met de laptop kan je onderuit op de bank achter je computer zitten. Toch is ook de laptop nog vooral ontworpen vanuit het oogpunt van werk, van discipline, van snel en praktisch vinden wat je zoekt en het efficiënt communiceren van informatie.

Men spreekt tegenwoordig vaak over de ‘creatieve klasse’, die economisch steeds belangrijker aan het worden is. Die creatieve klasse maakt veel gebruik van computers. Apparatuur die, zoals ik zojuist heb betoogd, nog gebouwd is op basis van verouderde industriële principes, van een Tayloristisch paradigma. Willen we echter een werkelijke doorbraak maken naar een nieuw tijdperk, waarin creativiteit maximaal wordt gestimuleerd, dan is het noodzakelijk na te denken over een geheel ander gebruik van techniek. Techniek die niet disciplineert, maar inspireert. Die geen kaders schept, maar helpt kaders te doorbreken. Die het werkproces niet volgens een vast stramien vormgeeft, maar zich juist plooit naar een creatief proces. De wedloop naar steeds snellere processoren en grotere opslagcapaciteit zal op den duur ten einde lopen, het is tijd dat de industrie zich richt op kwaliteit boven kwantiteit.

Wie wel eens een liefde in het buitenland heeft gehad weet misschien waar ik het over heb. Die telefoongesprekken waarin je eigenlijk niets zegt. Je vertelt van alles, luistert wat er gebeurt totdat alles verteld is en alleen de stem overblijft. Een zweem van intiem contact via dat harde apparaat aan je oor. Datzelfde apparaat waarmee je eigenlijk met iedereen belt, waarbij je partner in den verre wordt gereduceerd tot de zoveelste blikken stem.

Deze september was ik aanwezig bij de Picnic-conferentie in Amsterdam en wat bij mij het meeste bleef hangen was een praatje van Stefan Agamanolis van het Distance Lab. Hun doel was het ontwikkelen van ‘Slow Technology’, in navolging van Slow Food. Veel technologie is volgens Agamanolis ‘fast’, zoals ‘fast food’ dat is. Denk aan een mobiele telefoon. Je gebruikt hem overal en altijd. Je kunt hem gebruiken terwijl je andere dingen aan het doen bent (multitasken) waardoor je aandacht verdeeld wordt (vergelijk met een hamburger die je snel op straat opeet), de communicatie werkt overal op de wereld exact hetzelfde (zoals een Bigmac er altijd hetzelfde uitziet). Het team van distance lab had zich proberen voor te stellen hoe een ‘slow’ versie van technologie, bijvoorbeeld communicatie-technologie eruit ziet.

Terug naar de liefde-op-afstand die ik in de eerste alinea beschreef. Eén van de vragen die ze zich hadden gesteld is hoe het mogelijk is om intimiteit terug te brengen in de elektronische communicatie. Het resultaat was een soort van ring waarmee je tekeningen kon maken over een oppervlakte. De communicatietechniek zorgde dat de vingertekeningen naar de andere kant van de wereld werd gecommuniceerd en daar verschenen op het bed of op het lichaam van de partner. Het geheel was gebaseerd op de intieme communicatie van geliefden, die met hun vingers tekeningen maken op het lichaam van de ander. Om een idee te krijgen hoe dat eruit ziet kun je het beste het volgende filmpje bekijken:

Een ander fascinerend idee was om een telefoongesprek weer tot zijn essentie terug te brengen. Alleen maar gesproken woord, zonder enige afleiding. De ouderwetse telefooncel was al een stap op weg naar die communicatie, omdat je niets anders om je heen ziet dan een kaal hokje. Die legt het echter steeds meer af tegenover de ‘snelle’ mobiele telefoon. Het idee was nu om mensen in een zwembad te laten zweven met een soort drijvend bol om hun hoofd, waarin ze konden bellen. Het zwembad was op lichaamstemperatuur zodat er zo min mogelijk prikkels waren. Het effect was dat mensen inderdaad met volle aandacht bij het gesprek waren, veel gebaarden met handen en voeten en de gesprekken een stream-of-consciousness-achtige structuur kregen. Zie hiervoor de volgende video:

Er waren nog meer ideeën, maar wat me aansprak is de wijze waarop technologie geplooid wordt naar de mens in plaats van de mens naar een bepaalde technologie. Dat klinkt raar, technologie is immers altijd een menselijk product, het volgt de behoeften van de mens. Maar gek genoeg kan een apparaat dat is opgezet volgens bepaalde functionele principes ook een eigen leven gaan lijden. Een voorbeeld is de mobiele telefoon. Die is ontwikkeld en bedacht vanuit een filosofie van snelle communicatie, dat je overal en altijd iedereen kan spreken. Maar die snelle communicatie die echoot weer terug naar ons. We gáán ook sneller communiceren, doordat we de beschikking hebben over een toestel dat daartoe in staat is.

Er is dus een tweezijdige relatie tussen mens en artefact. Allereerst schrijft de mens een bepaald systeem in de materie, een systeem dat doordacht is en vaak niet alleen functionaliteit, maar ook een bepaalde norm met zich brengt. Een voorbeeld daarvan is gegeven door de Franse wetenschapsfilosoof Bruno Latour. Een snelheidsdrempel in de weg bevat impliciet een moraal, namelijk dat je rustiger moet rijden in het daarvoor bestemde weggedeelte. Ten tweede bepaalt de materie, het artefact, de mens. De drempel geeft mij de boodschap dat ik te hard rij.

Maar de mens smelt ook samen met de technologie. Een ander voorbeeld van Latour om dat ter illustreren gaat over de discussie in de Verenigde Staten over wapenbezit. Er is een groep die zegt ‘guns kill people’ en een groep die zegt ‘guns do not kill people, people kill people’. De redeneerfout is dat je de mens niet kan scheiden van het instrument. Mensen worden anders van wapens. Iemand met een wapen is een ander persoon dat iemand zonder wapen. Dan ben je namelijk een wapenmens geworden. En wapenmensen vermoorden mensen eerder, dan niet-wapenmensen.

Terug naar de telefoon en de intimiteit op afstand. Als het mogelijk is om waarden in technologie te verstoppen, dan zouden we ons heel erg bewust moeten worden van welke waarden we in welke technologie stoppen. En ook heel praktisch, dat als je kiest om een bepaalde technologie te gebruiken, met de waarden en normen die er in die technologie zijn verwerkt, je je bewust moet zijn van de effecten daarvan. Is het goed om je liefde te reduceren tot een blikken stem? Of tot een msn-avatar op je scherm? Zijn er onbedoelde effecten? En zijn er bepaalde, grotere sociologische effecten van het in gebruik nemen van technologie? Interessante vragen voor de tijd waarin we nu leven. In ieder geval lijkt ‘slow technology’ mij, als is het alleen maar als statement, een welkome aanvulling op bestaande technologieën.

Afgelopen museumnacht was ik één van die gekken die twee uur –of was het meer?- in de rij stond voor die schedel van Damien Hirst. ‘We wachten nog een half uur’ zei de persoon met wie ik het Rijksmuseum bezocht ‘en dan kunnen we altijd nog weg.’. Ik knikte instemmend, al had ik al zo’n voorgevoel dat dat niet ging werken. Als je eenmaal een halfuur gewacht hebt, dan ga je dat niet opgeven. Je hebt immers geïnvesteerd in het evenement. Dat schept meteen al een soort band die het moeilijker maakt om dan nog je biezen te pakken. Bovendien: dan is dat halfuur wachten écht weggegooide tijd.

We bleven dus. Het was wel gezellig in de rij. Als je eenmaal de poort van het museum door was draaide er een dj en kon je eten en drank kopen. De prosecco gaf weer frisse moed. In de museumtuin leek een raar soort tl-buis te staan, waarbij je, wanneer je snel keek en weer wegkeek, een schedel in je ooghoek zag verschijnen. Er kwamen mensen van het museum langs die stickers en folders van de schedel ronddeelden. Iedereen had er zin in om dat geheimzinnige ding te zien. Een platina-doodshoofd bezet met 8601 diamanten.

Eenmaal in het museum stond er nog een rij. Ditmaal zigzag door een tweetal zalen met topstukken van het Rijksmuseum. De Staalmeesters keken streng toe, het keukenmeisje van Vermeer schonk geconcentreerd de melk in en het Joodse Bruidje stak wat bleek af tegen de mouw van haar bruidegom. Maar eigenlijk wilde iedereen dat blingbling-ding van Hirst zien, het moest er maar eens van komen dat we die ‘kutschedel’ eindelijk eens zagen, zoals ik het voorwerp van ons verlangen langzaam begon te verwensen toen de prosecco uitwerkte. Bang dat het flink zou tegenvallen.

Dan is er uiteindelijk dat moment dat we voorin de rij stonden. Eén van de beveiligingsbeambtes gaf een teken: als kinderen stoven we de aardedonkere kamer binnen. In het midden een spotje op het beloofde ding. Een schedel, prachtig mooie ronde vorm, echte tanden. Maar glimmend in alle denkbare kleuren. Een agressief soort flonkering, met kleuren die net iets mooier zijn, net iets harder dan alle verftinten op de meesterwerken in de zaal daarvoor. Bijna wulps, trots grijnzend staart de schedel je aan. Geen memento mori, eerder het tegenovergestelde is het effect. Niet ‘alles is ijdelheid’, maar een ‘ijdelheid is alles’.

De schedel draagt uit dat er eigenlijk niets is ‘achter’ alle uiterlijkheden, de door de cultuur bepaalde waarde van diamanten, platina, status. Zelf bestaat hij namelijk niet meer, op zijn tanden na. Er is alleen nog een platina afgietsel. Zoals de mens altijd een afgietsel is van zijn milieu, de waarden uit zijn omgeving, de verlangens van anderen. Uiterlijkheid, niet alleen in het object zelf, maar in de hele heisa er omheen. De rij, de stickers, de merchandise, de dj. Kunst als ervaring. Zo toont conceptuele kunst wat in meer traditionele kunstvormen soms aan het oog onttrokken wordt door schilderstijl en techniek. De uitroep ‘knap geschilderd’ doet ons wel eens vergeten dat wat knap en artistiek gevonden wordt weer een product is van een verhaal, een mythe die we met ons allen tegen elkaar herhalen en juist daaraan zijn kracht ontleent. Er is geen essentiële kern die het kunstwerk maakt tot wat het is, er zijn slechts woorden, een context. Er zit niets ‘achter’ het kunstwerk.

Onderdeel van de hele ervaring is ook de website die met dit kunstwerk is gelanceerd. Op www.fortheloveofgod.nl wordt commentaar van museumbezoekers (en een paar bekende Nederlanders) verzameld over het kunstwerk. Zo ontstaat mythevorming. Interessant is bijvoorbeeld de reactie van Daphne Bunskoek, die Hirst neerzet als een echte ondernemer, die investeerders zo ver krijgt om hierin te geloven en er een succes van maakte.. wat weer een beetje doet denken aan het ouderwetse ‘knap geschilderd’. Diederik Stols ziet de schedel vooral als een commentaar op het ‘grote graaien’ van deze tijd: hier is het weer een klassiek moralistisch statement geworden. Grappig is het commentaar van Jort Kelder. Van de diamanten begrijpt hij de waarde wel zegt hij, want die zijn schaars, maar van een schedel zijn er al zoveel. Hoe pijnlijk moet het zijn voor marktideologen om te beseffen dat schaarste uiteindelijk een leeg begrip is. Als er een essentie is van cultuur –en dus ook van de waarde die door die cultuur wordt gedefinieerd- dan is het wel ‘gebakken lucht’. ‘Schaarste’ is een poging om vat te krijgen op iets onvatbaars als waarde, maar waarde krijgt alleen maar vaste vorm binnen een gedeeld verhaal. Jeroen Krabbe heeft dat beter begrepen. Damien Hirst heeft ‘glans’ gegeven aan een schedel, daardoor wordt die schedel ‘iets’, zegt de acteur en regisseur. Zoals Hamlet een schedel ook tot ‘iets’ maakt, door er tegen te praten.

En zo is het, besefte ik toen ik na een paar minuten van bewondering de kamer alweer uitliep. De stralende kern waar mijn museumnacht om draaide was gepasseerd, de ervaring was binnen, het gevoel uiterst voldaan.

De ideale man volgens vrouwen. Het blijft een hot topic. Eind augustus zond de VPRO een mooie  documentaire uit over het onderwerp. Het waren vrouwen en wetenschappers die aan het woord kwamen. Vooral vrouwen.

Het is ook wat. Na de tweede feministische golf zijn vrouwen zelfstandiger geworden. Kunnen ze in hun eigen onderhoud voorzien. De man is niet meer nodig om te voldoen aan de materiële wensen. Er is ook niet echt een schaarste aan mannen. Vrouwen kunnen dus kiezen wat ze willen, een beeld construeren waar ze naar verlangen. Het grappige is dat al die beelden die ontwikkeld worden weinig zeggen over mannen en veel over vrouwen. Over de worsteling van de ‘tweede sekse’ om zich in de positie te manoeuvreren van de persoon die kijkt. ‘Kijken’ vergt namelijk een totaal andere positionering dan ‘bekeken worden’. Daarmee hinkt de psychische en sociale emancipatie nog achter de materiële emancipatie aan.

Dat de vrouw de ‘tweede sekse’ was in de maatschappij wist Simone de Beauvoir al. Vrouwelijkheid en mannelijkheid zijn in de westerse cultuur eeuwenlang niet gedefinieerd geweest als evenwaardige polen. De vrouw was eerder een afgeleide van de man, een niet-man. Zij werd aangeduid met de achternaam van de echtgenoot of die van haar vader. Zij stond ‘achter’ haar man, regelde het huishouden en steunde hem in zijn publieke leven. Zelf nam ze enkel deel aan het openbare leven als functie van de man, ‘de vrouw van’. De vrouw had dus geen zelfstandig bestaan in het symbolische weefsel van de samenleving. Haar plek, haar rol, werd gedefinieerd door de eerste sekse.

De man was degene die keek naar de vrouw. Die vertelde hoe ze moest zijn. Dat ze onderdanig moest zijn en zorgzaam. Kuis en trouw. Liefdevol en gevoelig. Zag de man zichzelf als een jager, dan was de vrouw de verzamelaar. Zag hij zichzelf als van nature overspelig, dan was zij kuis. De man was altijd de instantie die keek en zijn blik definieerde alles. De man was het individu, de vrouw had geen zelfstandig bestaan.

De Franse psychoanalyticus Jacques Lacan noemde de vrouw in onze huidige cultuur daarom de Andere sekse.  In zijn ogen gold dat niet alleen vanuit het oogpunt van de man, maar ook vanuit het oogpunt van de vrouw zélf. Daarom bestond homoseksualiteit voor vrouwen volgens hem ook niet. Als vrouwen vallen op andere vrouwen dan is dat alleen maar normaal in een cultuur, waarin de vrouw gedefinieerd is als de Andere sekse. En inderdaad: op de cover van een typisch mannenblad vind je vrouwen. Bij een typisch vrouwenblad vind je daar… ook vrouwen. Mannen sieren toch vooral de covers van bladen voor homoseksuele mannen (waarbij ik overigens niet net als Lacan wil zeggen dat homoseksualiteit bij vrouwen niet bestaat!)

Nu er materiële en grotendeels juridische gelijkheid tussen mannen en vrouwen is in onze samenleving, heeft dat nog niet tot gevolg gehad dat vrouwen de positie van de observeerder hebben aangenomen. In de bovengenoemde documentaire van de VPRO merk je dat vrouwen daarmee worstelen. Eigenlijk willen ze graag de ideale man definiëren, zoals mannen ooit hen hebben gedefinieerd. Het vreemde is, dat het formuleren van een ideaalbeeld niet zonder consequenties is. Mannelijkheid is net zo min als vrouwelijkheid een onveranderlijke essentie. Toen in de jaren zeventig de ‘softie’ het vrouwelijke ideaal werd, waren er ook mannen die zich daadwerkelijk zo gingen gedragen. Het was niet zo dat die softies altijd al hadden bestaan en nu toevallig in de schijnwerpers kwamen te staan (al zullen er allicht een paar geweest zijn), softies werden gemaakt. Dat is eng.

De afkeer van de softie en later van alle verschillende modellen van mannelijkheid (macho, metro, über) heeft daarom misschien wel te maken met een soort van Dr. Frankenstein-gevoel bij vrouwen, met het besef dat ze als vrouw dan echt in de subject-rol gaan zitten en de man een object-rol aanneemt. Het griezelige idee dat de wereld meebeweegt met je daden, dat de auto ook echt gaat rijden als je het gaspedaal induwt. Object-zijn, een afgeleide factor zijn, is –met alle nadelen- ook wel fijn en voorspelbaar. Je weet waar je aan toe bent. Je plooit je naar zijn verlangen. Maar zelf willen, verlangen, eisen heeft een performatieve dimensie, je verandert de wereld om je heen door het te doen. Bovendien: een man die ineens gaat voldoen aan de eisen die je aan hem stelt, is dat aantrekkelijk? De ontzettende wispelturigheid en grote doorloop van de masculiene modebeelden is ook een teken van ambivalentie: vrouwen willen een bepaalde ideale man en tegelijkertijd moet die man fier in zijn subjectpositie blijven staan, zoals altijd, en onverschillig zijn voor de vrouwelijke verlangens.

We gaan langzamerhand toe naar een samenleving waarin beide seksen zowel subject als object kunnen zijn. We kijken naar elkaar, definiëren elkaar. Soms plooien we ons naar de wensen van de ander, soms plooit de ander zich naar onze wensen. Dat is uitermate verwarrend, niet alleen voor vrouwen. Er bestaan tegenwoordig ‘mannelijkheidscursussen’ waar mannen leren ‘weer’ man te zijn. Een (gezien vanuit de klassieke man-vrouw verhoudingen) paradoxaal  fenomeen, want wat is er passiever dan jezelf om te vormen naar een bestaand ideaal? Tegelijkertijd is er een beweging die zekerheid zoekt in biologisch onderzoek, in de structuur van de hersenen. Via deze reductionistische aanpak, waarin complexe culturele verschijnselen worden teruggeredeneerd naar het niveau van neurologische verschillen, probeert men grip te krijgen binnen een samenleving waarin alles onzeker is geworden.

Werkelijke emancipatie heeft tot gevolg dat de maatschappij terecht komt in een vorm van flux. In een voortdurende verandering en daarmee gepaard gaande onzekerheid. Op microniveau vertaalt het zich in de dwalende single, die niet meer weet wat hij of zij wil of zoekt in een partner. Waarschijnlijk moeten we ons ermee verzoenen dat deze staat van voortdurende verandering een constante zal blijven. Zoals de economie constant anders wordt en de baan voor het leven voorbij is, en steeds meer mensen flexibel hun eigen weg kiezen, zo zijn ook onze verlangens en ideeën over de andere sekse aan een doorgaande verandering onderhevig. Het verlies aan oude zekerheden hoeven we niet te betreuren, want we hebben er veel vrijheid voor teruggekregen. Het is alleen een spel waar we nog niet helemaal aan gewend zijn. En daarmee blijft de fascinatie voor vrouwelijkheid, mannelijkheid en de relaties daartussen, bestaan.

Vandaag staat ons manifest Slow sex. Een erotisch beschavingsoffensief in Trouw. Heerlijk om eindelijk een duidelijk stuk over ons pamflet gepubliceerd te hebben, dat ook nog eens een keer ondertekend is door politici als Femke Halsema en Jeroen Dijsselbloem. Daarnaast hebben we een week achter de rug met veel media. Zo zat ik samen met Brechtje onder meer bij Het Gesprek, in discussie met Arie Boomsma en gisteravond bij het radioprogramma Llinke Soep. Wat ik het moeilijkste vind is om een genuanceerde boodschap goed over te brengen. Dat we zowel de christelijke preutsheid aanvallen als de relativistische onverschilligheid ten opzichte van seksuele beeldvorming.

Dan hoop je dat je boodschap goed overkomt. Dat als wij het over slowsex hebben dit niet betekent dat we gaan voorschrijven hoe en in welk standje je seks moet hebben. Het plaatje dat Trouw bij ons artikel heeft gezet (zie hierboven) is dan ook zowel goed gekozen als dat het verwarring op levert. Lady Chatterley schijnt een film te zijn die seksualiteit vanuit een vrouwelijk perspectief weergeeft (ik heb hem overigens niet gezien). Dus dat komt de diversiteit zeker ten goede. Het nadeel is het opschrift onder de foto: ‘Slow sex in de film “Lady Chatterley”, die draait om tederheid’, het idee geeft dat slow sex hetzelfde is als tedere seksualiteit, ook wel ‘vanilleseks’ genoemd. Maar daar doen we nu juist geen uitspraken over!

Immers: mensen die van ruwere seks houden voorschrijven dat ze tederder moeten worden is net zo iets absurds als mensen die van tedere seks houden te gaan vertellen dat ze maar eens met bdsm moeten gaan experimenteren. Waar het om gaat is dat mensen bij zichzelf te rade gaan naar wat ze fijn, spannend, geil, prettig en leuk vinden en dat ze dat delen met hun partner. Dat je geen dingen doet die je niet wil, omdat je denkt dat het zo hoort. Slow sex is seks op basis van wederzijds respect, gelijkwaardigheid en aandacht. Voor de een is dat tederheid, voor de ander tantra, voor weer een ander ruw en heftig of een bdsm-achtig rollenspel. Alle variaties zijn goed, zolang ze maar niet voortkomen uit zelfobjectivering, gestimuleerd door media, mainstream porno of videoclips.

Nu maken wij ons op voor Pinched, maandagavond in Paradiso. Daar zullen we ons boek presenteren (en kan het ook met korting worden aangeschaft). het wordt een interessante manifestatie. Femke Halsema zal er zijn en Arie Boomsma, alsmede Maaike Meijer (hoogleraar aan de universiteit van Maastricht). Dichter Thomas Möhlmann zal de avond voorzien van de noodzakelijke poëzie. En het geheel wordt waarschijnlijk ook nog een gestreamed via Fabchannel om nog eens rustig na te kijken. Ik heb er zin in!