De sneeuwbal van het sinterklaasfeest

Iedereen die wel eens een sneeuwpop gemaakt heeft, kent het principe. Je begint met een kleine sneeuwbal en rolt hem door de sneeuw. Tijdens het rollen kleeft steeds meer sneeuw aan het balletje en daardoor wordt hij langzaam groter. Vervelend is het dan als er vieze sneeuw tussen komt, stukken aarde of gras, zodat je vuile vlekken of bobbels in je sneeuwbal krijgt.

Als een sneeuwbal ontwikkelen zich ook tradities door de eeuwen heen. Er zijn oerverhalen die telkens maar worden doorverteld, maar steeds weer iets meekrijgen van de tijd waarin ze verteld worden. Zo zijn veel sprookjesfiguren: elfen en kabouters, afgeleid uit voorchristelijke, heidense mythologie. In christelijke tijden zijn de oude verhalen als het ware opnieuw geïnterpreteerd, en ‘ondergronds’  gegaan als sprookje.

Zo was ook ons kerstfeest oorspronkelijk het Germaanse Joelfeest, waarin midwinter werd gevierd en niet de geboorte van Jezus. Ook deze traditie is door de komst van het christendom aangepast aan de nieuwe situatie en verrijkt met het Bijbelse kerstverhaal. Nog steeds bevat ons kerstfeest elementen van dat heidense feest, zoals het vieren van het licht in de duisternis door ons huis te versieren met kaarsen en lichtjes. Dat neemt niet weg dat veel elementen van kerst wel degelijk christelijk zijn en dat het kerstverhaal voor velen een belangrijk onderdeel is van die traditie, ook al gaat het hier om een latere ‘laag sneeuw’. Het zou raar en aanmatigend zijn om te beweren dat het kerstfeest ‘in wezen’ heidens is en niet christelijk omdat het toevallig ooit – heel lang geleden – zo is begonnen.

Dit laatste is nu precies de denkfout die Arnold-Jan Scheer maakt in zijn essay in De Volkskrant van gisteren. Scheer heeft onderzoek gedaan naar Sinterklaas- en nieuwjaarsriten over heel Europa en hij heeft ontdekt hoe zowel Sinterklaas als Zwarte Piet hun wortels hebben in hele oude heidense mythologie. Op veel meer plekken in Europa maken mannen zich zwart zegt hij, en zo vindt hij nog wel meer overeenkomsten die geworteld zijn in een tijd ver voor de slavernij. Conclusie: Zwarte Piet is geen slaaf, want de traditie is veel eerder begonnen dan het boek van Jan Schenkman uit 1850, waarop onze moderne Sinterklaastraditie is gebaseerd.

Die redenering is al even krom als de bewering dat het kerstfeest geen christelijk feest zou zijn. Tradities veranderen en nemen elementen uit de geschiedenis met zich mee, precies zoals de sneeuwbal waar ik dit stukje mee begon. De heidense traditie van Scheer werd opnieuw gedefinieerd door Schenkman, en die voegde er onmiddellijk – misschien niet eens bewust, want in zijn tijd was het volkomen normaal om zo te denken – een hele rij racistische verbeeldingen uit zijn eigen tijd aan toe: kroeshaar, dikke lippen en een moors pagepakje. Het is de vieze sneeuw die de sneeuwbal in zijn tocht door de tijd heeft opgedaan en die de bal nog steeds ontsiert.

Overigens veel belangrijker dan de historie van het sinterklaasfeest vind ik het gegeven dat mensen nu aanstoot nemen aan het verschijnsel. Wij kijken immers niet met de ogen van oude Germanen, met de associaties die mensen in die tijd met het feest gehad hebben. We kijken met moderne ogen, met moderne associaties, met een relatief recente historie van slavernij en rassendiscriminatie. In die samenleving roept de verbeelding van Zwarte Piet voor veel mensen veel pijn op. Verwijzen naar de (oer-)oorsprong van een traditie is dan een van de zoveelste verkrampte uitvluchten die ik in mijn vorige blog genoemd heb. Wat is er toch op tegen om de sneeuwbal van dat mooie sinterklaasfeest weer een klein beetje verder te rollen?

De illustratie, ‘Plegtige intogt van St. Nikolaas’ is afkomstig uit het besproken boek van Jan Schenkman. Het boek staat volledig online en is hier te vinden.