Treurig, al die mensen die kapitalen hebben ondergebracht bij IJslandse banken en daar nu niet meer bij kunnen. Zeker als dat bedrag ligt boven het door de Nederlandse overheid gegarandeerde maximum van een ton. Hele pensioenen die door de pleeg gespoeld worden. Zo ook met al die risicovolle beleggingshypotheken. Er zullen genoeg huiseigenaren zijn die in deze roerige tijden hun adem inhouden.
Maar we weten allemaal: resultaten uit het verleden geven geen garanties voor de toekomst. Als ze nu toch voorzichtiger waren geweest. Iets conservatiever hadden belegd of een spaarhypotheek hadden afgesloten. Niet in zee waren gegaan met banken die enorme rentepercentages hadden aangeboden. Zich niet hadden laten verleiden door hun hebzucht. Eigen schuld, dikke bult zeggen we dan. Je had het kunnen weten, nu moet je op de blaren zitten.
De redenering deed me een beetje denken aan Het prentenboek van tante Pau. Dat is een soort verzamelalbum van 19de eeuwse moralistische prenten. Op een angstaanjagende manier werd kinderen destijds duidelijk gemaakt dat ze zich netjes moesten gedragen. Zo ging er een soort strip over een meisje dat op haar duimen zoog. Die kreeg voor straf een heel eng mannetje op bezoek die met een grote schaar haar duimen afknipte. Een huilend meisje bleef over zonder duimen. Een harde les was geleerd.
Het lijkt alsof het economisch systeem van de markt nu een beetje werkt zoals dat enge mannetje. De onzichtbare hand van de markt is vooral ook een bestraffende. Hij geeft billenkoek aan allen die onvoorzichtig zijn geweest. Daarom willen de echte neoconservatieven ook niet teveel overheidsingrijpen. Anders leren die stommelingen het nooit. Er dient gestraft te worden en de markt heeft weer eens laten zien excellent te kunnen straffen.
Vanuit die opvoedingsmetafoor kun je echter ook vragen stellen bij die denkwijze. Want een verantwoordelijke ouder zal zijn kind zeker niet overdreven beschermen, maar ook weer niet blootstellen aan de grootste gevaren. Je hebt liever niet dat je kind met een ijzerdraadje in het stopcontact gaat prutsen om erachter te komen dat dat niet verstandig was. Liever wil je een kind van tevoren bewust maken van dat soort gevaren. Daar heb je ook een klassiek verschil tussen links en rechts te pakken. Links wil voorkomen dat mensen in de criminaliteit geraken, rechts wil vooral harder straffen. Links wil met een verzorgingsstaat economische risico’s voor burgers minimaliseren. Rechts hamert eerder op ‘eigen verantwoordelijkheid’. Links werkt ex ante, rechts ex post. De zorgende moeder en de straffende vader, zoals het cliché luidt.
De laatste jaren kenden we in Nederland van overheidswege de ‘financiële bijsluiter’ om mensen te waarschuwen voor risico’s van bepaalde financiële producten. Een typische ex ante-gedachte. Proberen door middel van voorlichting het leed vóór te zijn. Tegelijkertijd zijn de mogelijkheden om grote risico’s te lopen voor burgers enorm toegenomen. En het financiële advies is zo geïndividualiseerd en gericht op de behoeften van klanten, dat van enige voorlichtende werking weinig sprake is. Dat heeft geleid tot een soort van ‘waardenrelativisme’ met betrekking tot sparen en beleggen.
Bij beleggingsadviseurs moet je vaak een test invullen om te zien wat voor soort ‘beleggingstype’ je bent. Of je van nature risico’s neemt of niet. In plaats van mensen te behoeden voor het risicovol gedrag dat blijkbaar in hun aard zit, worden ze daar door dit soort testen echter juist in gestimuleerd. Want als je risicovol belegt, krijg je allerlei risicovolle producten voorgeschoteld. Je belegt op een wijze die bij je past, maar je krijgt nooit te horen of het nu verstandig of onverstandig is wat je doet. Ook hebben adviserende sites als Independer.nl banken als het IJslandse Landsbanki juist aangeraden aan de sparende consument. En zonder dat advies red je het als leek ook al niet in de wereld van ondoorzichtige en complexe financiële constructies. Best hoor, eigen verantwoordelijkheid, maar in een dergelijke omgeving wordt het de burger wel erg moeilijk gemaakt.
Matigheid, voorzichtigheid, prudentie zijn waarden die juist in een geïndividualiseerde maatschappij duidelijker van overheidswege moeten worden gecommuniceerd. Geen relativisme meer, maar een ondubbelzinnige keuze voor verstandige boven minder verstandige manieren van beleggen. Net zoals er een gezonde en een minder gezonde manier van leven is. De keuze voor het individu blijft vrij, maar als maatschappij geven we wel degelijk een voorkeur aan. Voorlichting over financiële producten zou alleen via een onafhankelijk, niet op winst gericht instituut gegeven moeten worden en niet worden overgeleverd aan de markt.
Tenslotte moeten we ook van mensen op hooggeplaatste posities enige verantwoordelijkheid kunnen verwachten. Niet alleen ambtenaren, ook de topmanagers van grote ondernemingen hebben een maatschappelijke verantwoordelijkheid. De schandalige salarissen en extreme bonussen geven geen andere boodschap dan dat hebzucht de norm is en dat je op korte termijn kan cashen en er nog mee wegkomt ook. Soms wilde je dat er toch nog ergens een eng mannetje was, zoals in het prentenboek van tante Pau, die de grote graaiers bij de kraag greep. Want waarschijnlijk gaat het straffende mannetje van de markt volledig aan hen voorbij.
Dylan van Rijsbergen 