Laat ik hier even eerlijk zijn. Ik ben geen sportliefhebber. Heb van het hele fenomeen nooit iets begrepen. Die griezelige lichaamscultuur is me altijd vreemd geweest. Gymlessen op de lagere en vooral op de middelbare school vond ik een ware nachtmerrie. Het volgende blogje zal de sportliefhebber dan ook tegen de borst stuiten. Maar het moet mij toch even van het hart: geïnstitutionaliseerde sport is het product van een cultuur geregeerd door de ijzeren wet van de nuttigheid. Sport is fantasieloos, het is saai, het is onderdrukkend en vooral: sport mist elke vorm van speelsheid. Maar tegelijk –eerlijk is eerlijk- bevat diezelfde sport een belofte van vrijheid.
Dat bedoel ik als volgt. Gedurende hun jeugd zijn veel mensen ontzettend creatief. Kinderen bedenken voortdurend nieuwe vormen van spel. Zij zijn gewend hun fantasie te gebruiken, associëren er ronduit op los en hebben er geen enkel probleem mee om onder hun spel eens de regels te veranderen. Als ze Indiaantje spelen, dan is het niet erg dat er plots een ruimtevaarder in beeld komt. Spelen ze met een bal, dan kunnen ze halverwege besluiten om het spel te veranderen en bijvoorbeeld het doel te verplaatsen. Dit al naar gelang hun inventiviteit hen daartoe stimuleert. Elk spel is plooibaar, veranderlijk. Niets is van tevoren vastgelegd. De regels bepalen niet het spel, het spel bepaalt de regels. Ziedaar: de essentie van speelsheid.
Wanneer kinderen ouder worden moeten ze opeens meedoen aan geïnstitutionaliseerde sport. De regels staan van tevoren vast. Er is competitie. Het individuele plezier van het kind is nu niet langer uitgangspunt. Het systeem, de combinatie van regels, clubs, competitieschema’s gaat de praktijk overheersen. Niemand zou het in zijn hoofd halen om halverwege een voetbalwedstrijd de regels te veranderen, omdat men daar toevallig zin in heeft. Voetbal is nou eenmaal voetbal, en geen handbal, of basketbal, of rugby. Bovendien: de prestaties van de verschillende teams tijdens verschillende wedstrijden moet vergelijkbaar zijn. Anders is er immers geen eerlijke competitie mogelijk. Natuurlijk: binnen die regels is er wel een klein beetje ruimte voor een eigen stijl, voor een gevoel van plezier, voor lol en misschien zelfs voor een heel klein beetje creativiteit. Maar dan alleen tussen de mazen van het net van regels. Sport is in de eerste plaats geordend en vergelijkbaar, het is een mal, een sjabloon, waar je niet van mag afwijken. In dat opzicht is het een spiegel van onze huidige maatschappij, waarin we voortdurend gedisciplineerd worden als werknemer of werkgever in een markteconomie. Er zijn wel degelijk mogelijkheden voor plezier en creativiteit, maar op beperkte schaal. Voor het overgrote deel moeten we de regels volgen.
Extremer is het als we het hebben over ‘professionele’ sport. Ik zap op tv wel eens langs zo’n groep ernstige mannen (en af en toe vrouwen) die rond een tafel over sport praten. Het zijn net politici. Hebben ze het nu over een spelletje? Nee, natuurlijk niet. Topsport neemt zichzelf zo serieus, dat het niet langer een spiegel is van onze markt-geobsedeerde wereld: het is deel van die wereld zelf geworden. De enorme transfer-bedragen van bijvoorbeeld voetballers spreken boekdelen: dit is geen spel meer, dit is big business. De serieuze blikken op de gezichten van de mensen die voetbal analyseren zijn niet anders dan die van de analysanten van de beurs.
Naast spelletjes is er ook nog ‘sport’ teruggebracht tot zijn meest kale essentie. Sport is namelijk beweging en dat heet gezond te zijn. In deze maatschappij vinden we gezondheid belangrijk, want gezonde mensen leven langer en werken meer. Werken moeten we allemaal doen, zodat we steeds rijker kunnen worden. Dus daarom is er sport die zich richt op het lichaam als machine: fitness. In de fitnessruimte trainen mensen op mechanische wijze hun ledematen. De menselijke geest is op een gegeven moment zo vervreemd geraakt van zijn lichaam dat we het alleen nog konden trainen door geestdodende repetitiviteit. Zo’n zaal met zwetende mensen, de verwrongen gezichten, getekend door inspanning: is dat niet een prachtige metafoor voor de obsessie die onze samenleving met werk heeft? Alsmaar gaan we door maar produceren niets. Geen plezier, geen creativiteit. Alleen een gezond lichaam. En wat doen we met dat gezonde lichaam? Meer fitnessen, meer werken.
Toch kijken hele volksstammen naar sport op TV. Veel mensen gaan met plezier naar hun plaatselijke voetbalclub. Al die geïnstitutionaliseerde sport bevat namelijk nog een herinnering aan de originele speelsheid uit de kindertijd. Sport trekt mensen even uit de regelmaat van het dagelijkse leven en laat ze verlangen naar oprecht plezier, naar dingen doen omwille van die dingen zelf en niet vanwege een of ander nuttigheidsprincipe. Sport is –hoewel ze de maatschappij spiegelt in haar spelregels en competitiedwang- ook een symbool van oprecht plezier: het verwijst naar de speelsheid die ze in haar eigen regelzucht tegelijkertijd bijna verstikt.
Zou het op de een of andere manier mogelijk zijn om de creativiteit weer terug te halen in de sport? Zijn mensen nog in staat om werkelijk te spelen zonder ten onder gaan aan de fetisj van de spelregels? Ik denk dat velen dat griezelig zullen vinden. Stel je voor, je gaat met een aantal mensen naar een plaats toe terwijl je van te voren nog niet weet wat je gaat doen. Dat bedenk je ter plekke. En als het niet leuk is, doe je wat anders. Excentriek? Raar? Angstaanjagend? Toch hebben we het allemaal ooit eens op die manier gedaan. Misschien vinden we het wel zo eng omdat het hier om het praktiseren van werkelijke vrijheid gaat.
Werkelijke vrijheid, inventiviteit, creativiteit, plezier en dat alles omwille van zichzelf en niets anders dan dat, dat is wat we een beetje zijn gaan missen. Ik geloof werkelijk dat het terughalen van die speelsheid het begin kan zijn van grotere veranderingen in de maatschappij. In een tijd dat de politiek obsessief probeert te voorkomen dat kinderen ontsporen is het slim om ook eens de aandacht te richten op datgene waarin volwassenen al ontspoord zijn. Het is tijd om de vrijheid als creativiteit weer aan te durven. Het is tijd voor een sport, die werkelijk onvergelijkbaar is.
Dylan van Rijsbergen 