Het ongelukkige huwelijk tussen het nieuwe kapitalisme en feminisme

De Amerikaanse feministe Heidi Hartmann sprak ooit over ‘het ongelukkige huwelijk tussen marxisme en feminisme’. Hoewel veel feministen binnen de linkse beweging in de jaren ’60 en ’70 gelijk optrokken met de socialisten ontstonden er steeds meer wrijvingen tussen de twee groepen. Was marxisme niet in werkelijkheid ook een product van het vermaledijde patriarchaat? Waarom zou elke vorm van strijd, zoals die tussen de seksen, ondergeschikt zijn aan die van de klassenstrijd?

Die feministen hadden gelijk zich los te maken van de radicale socialisten en communisten. In veel landen binnen het ‘reëel bestaande socialisme’ kwam de dictatuur van het proletariaat neer op een dictatuur van een kleine groep mannen. Hoewel een aantal voorzieningen voor vrouwen verbeterd werden (kinderopvang, recht op abortus, werkgelegenheid) was er zelden sprake van een werkelijke doorbreking van rollenpatronen op ideologisch gebied. De vrouw bleef in de Sovjetunie vooraleerst moeder en huisvrouw.

Op dit moment is er echter in het Westen iets anders aan de hand. Bij gebrek aan beter hebben een aantal feministen het kapitalisme in zijn meest rabiate vorm omhelsd. NRC-columniste Heleen Mees bijvoorbeeld beweert, met een verwijzing naar de Amerikaanse neoliberaal Milton Friedman, dat vrouwen op moeten houden met deeltijdwerk. Dat is immers niet alleen goed voor de emancipatie, het zou ook nog eens de groei van de economie kunnen stimuleren zodat we in de mondiale markt niet kopje onder gaan. In het rechtlijnige denken van Mees is emancipatie niet alleen een moreel uitgangspunt, het is ook nog eens een economische noodzaak. Heleen Mees ziet een samenleving voor zich waarin zowel mannen als vrouwen fulltime werken, de kinderen door de week naar de crèche worden gestuurd en huishoudelijke taken worden uitbesteed. Want ook dat laatste schept weer werkgelegenheid, aldus Mees.

In het boekje Stout introduceren schrijfster Heleen van Royen en lingerie-ontwerpster Marlies Dekkers de schaal van stout. Zij plaatsen verschillende vrouwen op die schaal, waarvan de hoogste score (12) overeenkomt met de volgende trefwoorden: levenslustig, nieuwsgierig, creatief, ambitieus, ondernemend, succesvol, grensverleggend, risiconemend, veerkrachtig, dominant, manipulatief en ongenaakbaar. Als voorbeelden van vrouwen die 12 scoren op deze schaal noemen zijn onder anderen Margaret Thatcher, Rita Verdonk, Nina Brink, Neelie Kroes en koningin Beatrix. Ook mannen kunnen volgens de schrijfsters stout zijn: John de Mol is bijvoorbeeld ‘stout tot op het bot’.

Wat opvalt bij zowel Mees als het duo Van Royen en Dekkers, is dat emancipatie van vrouwen vrijwel volkomen gelijkgesteld wordt met succes hebben in een kapitalistische, neoliberale maatschappij. Bij Mees betekent dit dat vrouwen topfuncties moeten hebben en fulltime werken. Bij Van Royen en Dekkers betekent dit dat vrouwen de mentaliteit van het nieuwe kapitalisme moeten overnemen. De socioloog Richard Sennett beschrijft in zijn boek The culture of the new capitalism hoe de waarden van een ouder, socialer kapitalisme, zoals loyaliteit en vertrouwen, worden uitgehold door het nieuwe flexibele kapitalisme. Resultaat is de ‘stoute’ vrouw of man, die niet loyaal of betrouwbaar is, maar vooral veerkrachtig (flexibel), dominant en manipulatief. Stoute vrouwen zijn narcistisch en oppervlakkig en het boekje van Van Royen en Dekkers straalt dat boven alles uit.

De kritiek op dit soort vrouwen vanuit de progressieve beweging is karig. Mees krijgt vooral de wind van voren van conservatieven. Van Royen en Dekkers worden aangevallen vanuit de hevig oplaaiende discussie ver de ‘pornoficatie van de samenleving’. Vooral in dit laatste debat wordt duidelijk hoe de scheiding tussen marxisten en feministen die destijds met Hartmann begon het feminisme ook van zijn geworteldheid in de linkse beweging heeft losgerukt. Ariel Levy schrijft in haar boek Female Chauvinist Pigs veel over vrouwbeelden, over porno en seksualiteit, en geeft ruiterlijk toe dat vooral de commerciële exploitatie van platte pornobeelden haar stoort. Maar nergens gaat ze ook maar in op een bredere context. In hoeverre is die pornoficatie niet ook een resultaat van een kapitalisme dat de laatste decennia door toedoen van marktfundamentalisten in de politiek geheel ontremd is geraakt? Levy schrijft kritisch over vrouwen die afgeven op ‘meisjesmeisjes’ en graag one of the boys willen zijn. Nergens gaat ze er echter op in dat dat begrip boy ook het product is van een maatschappij en een economische ordening waarbinnen eigenschappen domineren die doorgaans als mannelijk worden omschreven.

Wat voor soort eigenschappen passen er bij een socialer kapitalisme?. Een kapitalisme bijvoorbeeld zoals Waterland dat in het Sociaal-Kapitalistisch Manifest heeft beschreven? Ik wil hier niet in de marxistische fout vervallen dat de ‘onderbouw’ altijd volledig de ‘bovenbouw’ bepaalt, maar de wijze waarop we arbeid verrichten is toch zeker van grote invloed op onze levens en onze cultuur. Het is tijd dat feministen zich weer eens gaan bezinnen op dat ongelukkige huwelijk dat ze hebben gesloten met het doorgeschoten marktfundamentalisme, hetzij door het neoliberale ideaal expliciet te erkennen zoals bij Mees en de stoute vrouwen, hetzij door de economische kwestie grotendeels buiten beschouwing te laten, zoals bij Levy. Hoe ziet een modern, links feminisme eruit? Welke vrouwen durven het huwelijk aan tussen feminisme en het nieuwe sociale kapitalisme?