De discussie over de nieuwe canon van de Nederlandse geschiedenis woedt nog steeds in de dagbladen. In het NRC van dit weekend stond een lang stuk van Hans Goedkoop. Hij behandelt de diverse houdingen die ten opzichte van het vak geschiedenis hebben bestaan in de afgelopen 25 jaar. Werd in de jaren ’80 de beoefening van de historische wetenschap als volstrekt nutteloos gezien, gedurende de jaren ’90 werd de geschiedenis vooral gebruikt om de identiteit van allerlei minderheidsgroepen, van allochtonen tot vrouwen, te versterken.
Het nadeel van die benadering is volgens Goedkoop dat de geschiedenis geen samenbrengende werking meer heeft. Zij valt uiteen in deelverhalen, waarbij elke sociale groep zich een eigen gedeelte toeeigent. Sinds de opkomst van Fortuyn is ook die benadering van de baan. Nu wil men weer een geschiedenis die juist boven al die groepen uitstijgt, die de Nederlanders een gemeenschappelijke identiteit geeft, in plaats van te vervallen in gefragmenteerde deelidentiteiten. Hiertoe werd een commissie in leven geroepen van vakhistorici die de canon hebben samengesteld.
Goedkoop is enthousiast over deze canon, omdat deze als eerste doel het verwerven van kennis heeft. In zijn ogen is dit veel belangrijker dan de meer emotionele functie die een canon heeft in het geven van een identiteit aan bepaalde groepen of aan de Nederlanders als geheel. Niet de emotie staat bij hem centraal, maar de intrinsieke waarde van de kennisverwerving. Hij vraagt zich echter wel af of daar in deze tijd nog plaats voor is, voor een houding ten opzichte van het verleden die niet gestuurd is door een sterk instrumentalisme vanuit de tegenwoordige tijd.
Laat dit nu juist het punt zijn waar ik met Goedkoop divergeer. Ik mis bij het verhaal van Goedkoop over het nut van kennis de beschouwing dat deze kennis –zeker bij geschiedenis- niet een vaststaand objectief feit is, maar altijd het resultaat van bemiddeling van de groepen die onderzoek doen, selecteren en waarderen. Een canon is altijd het resultaat van een ingewikkeld proces, beïnvloed door factoren als de stand van het onderzoek, de preoccupaties van het moment (waar wordt onderzoek naar gedaan, waar krijg je subsidie voor) en niet in het minst de sociale staat van de groepen en individuen die uiteindelijk de canon hebben samengesteld. Die canon is dus nooit alleen een vorm van kennis-an-sich, maar altijd het product van een elite, beperkt door de context van de eigen periode en sociale afkomst.
De vraag is dan of dat erg is. Alle producten van een cultuur, of het nu om kunst gaat, om architectuur, om wetenschap of staatsinrichting, worden altijd gemaakt door elites. Geschiedenis hoort daar ook bij. Elke tijd en elke sociale groep in een bepaalde periode kent zijn eigen verbeelding van het verleden. Tijdens de Verzuiling vertelde elke zuil, geregeerd door zijn eigen elite, zijn eigen versie van de ‘vaderlandse’ geschiedenis. Die geschiedenissen overlapten sterk, maar werden op verschillende wijzen geïnterpreteerd. En kunstenaars kleurden dat verleden op een bepaalde manier in zodat het verleden tot leven kwam in de verbeelding en fantasie van vele schoolkinderen, denk maar aan de schoolplaten van J.H. Isings. Een onderwerp dat in mijn ogen vaak onderschat wordt, dat geschiedenis naast kennis ook vooral verbeelding is, kunst is en dat de verbindende werking ook een esthetische waarde heeft, zoals een gezamenlijke taal niet alleen ‘nuttig’ is voor communicatie of een nationaal gevoel, maar ook een eigen schoonheid bezit.
Is dat dan wel democratisch zo’n canon? Er is de laatste weken veel gemopperd. Bepaalde groepen zagen zich niet vertegenwoordigd, of men miste de ‘lagere’ cultuur. Als je ervan uitgaat dat de canon nationaal moet zijn en dat het alle daarbinnen levende groepen moet verbinden, dan is die discussie inderdaad gerechtvaardigd. De canon wordt dan een soort Tweede Kamer, waarin allerlei groepen vertegenwoordigd moeten zijn, zelfs de Gonnie van Oudenallens van deze wereld. Wat dit soort gezamenlijke acties betreft ben ik echter fel tegen democratie. Net zoals kunst moet de canon in mijn ogen eenzijdig opgelegd worden door een elite. Natuurlijk, deze elite zal door de tijd van samenstelling veranderen, zoals in elke gezonde maatschappij elites voortdurend van plek wisselen. Over 10 jaar krijgen we dan wellicht weer een andere canon. Het verleden is namelijk niet statisch, zoals we vaak plegen te denken, maar beweegt dynamisch mee met het heden. Mijn punt is dat je sommige dingen niet uit den treure moet bespreken, want dan levert een prachtige canon slechts lelijkheid, oppervlakkigheid en middelmatigheid op in de wens om iedereen betrokken te houden in het eindresultaat.
Vorige week besprak Ronald Plasterk de historische canon in het programma Buitenhof. Zijn frustratie was dat de canon uitsluitend opgelegd werd door historici, alfa’s dus. De bèta’s moesten ook vertegenwoordigd zijn, want die waren immers verantwoordelijk voor zo ongeveer alles in de moderne samenleving. Los van het feit dat dit een nogal eenzijdige interpretatie van de geschiedenis is, sprak vooral één voorbeeld voor mij boekdelen. Plasterk kwam aan met een grafiek (jawel, een grafiek!) waarin stond afgebeeld hoeveel langer de mensen de laatste honderd jaar gemiddeld zijn gaan leven door de verbeterde omstandigheden met betrekking tot hygiëne en gezondheidszorg. Ik moest even nadenken wat voor mooie plaat Isings daarvan zou maken, van deze grafiek. Laten we in vredesnaam dit soort kurkdroge bèta’s weren uit de canon-commissie en een geschiedenis leren die bestaat uit mooie of nare verhalen, die we kunnen navertellen, natekenen, opvoeren, bekijken. Die tot onze verbeelding spreken en ons inspireren. En laten we eindelijk eens ophouden met die krampachtige drang om alle groepen vertegenwoordigd te hebben.
Dylan van Rijsbergen 