Is de liefde een openbarende kracht, die je een nieuwe kijk op je leven geeft, of is zij slechts een narcistische illusie? In de film American Beauty is het de kracht van de liefde die de hoofdpersoon (gespeeld door Kevin Spacey) ontrukt aan zijn vastgesleten en ingeslapen bestaan. Dankzij zijn verliefdheid leert Spacey weer hoe het is om echt te leven, ziet hij de waarheid achter zijn naargeestige bestaan en wordt hij zich bewust van de mogelijkheden om verandering aan te brengen in de omstandigheden. Aan de andere kant: het object van zijn liefde is wel het schoolvriendinnetje van zijn dochter. Dit vriendinnetje idealiseert hij in ingenieus gefilmde scenes, maar blijft natuurlijk een schoolmeisje waar hij een zeker ‘teveel’ aan toedicht. Uiteindelijk blijkt ze niet half zo sensueel en boeiend als hij zichzelf had gefantaseerd.
In de bundel Het uur van de waarheid schrijft Dominiek Hoens over de liefdesfilosofie van de Franse denker Alain Badiou. Badiou noemt drie bepalingen van liefde, die hij allemaal uiteindelijk afwijst.
De eerste is de ‘Platoonse’ versie, bekend van Symposium en Phaedrus, waarin de mens wordt voorgesteld als oorspronkelijk heel maar gescheiden in twee helften, die altijd naar de hernieuwde eenwording blijven verlangen. Een dergelijk idee is ook te vinden bij sommige psychoanalytische inzichten, waarbij de liefde wordt gezien als het terugvinden van de verloren gegane moederbinding. Badiou wijst deze gedachte af, vooral de gedachte van eenheid staat hem tegen. Door het verlangen naar eenheid ontken je de ‘tweeheid’ van het liefdespaar, die nooit opgeheven kan worden.
Dan behandelt Badiou de idee dat liefde gelijk staat aan het accepteren van ‘de ander als ander’. De redenering hierachter is dat je niet houdt van de ander zoals van jezelf, maar je houdt juist van de ander in de manier waarop die van je verschilt. Volgens Badiou cijfert men zichzelf in deze opvatting echter weg ten voordele van de ander.
Ten derde is er dan de opvatting dat liefde niets anders is dan het resultaat van dieperliggende driften, evolutionair-gedetermineerde krachten met een vooropgezet doel (de voortplanting). Dit soort ideeen kennen we allemaal van populaire documentaires en de evolutionaire psychologie.
Iets dergelijks, maar in een complexere vorm is ook terug te vinden bij de psychoanalyticus Jacques Lacan. Volgens de laatste is het subject, het ‘ik’ van de mens uiteindelijk een subject van verlangen. Er is een diepliggend, onverzadigbaar verlangen, dat uiteindelijk geen object heeft. ‘Leven’ komt dan neer op het telkens weer opnieuw ‘uitvinden’ van dit object. Het verlangen wordt vervolgens in onze fantasie ‘opgevoerd’, als een toneelstuk. Daarbij wordt echter -volgens Lacan- de realiteit ontkend, namelijk de waarheid dat het verlangen dat als liefde wordt ervaren uiteindelijk niets meer is dan een vorm van eigenliefde: je houdt van je eigen uitgevonden object. De verlangens van twee verliefde mensen hebben dus op zich niets met elkaar te maken. Om deze realiteit toe te dekken en niet te hoeven zien is er behoefte aan een illusie: dat is de liefde. Liefde komt dan neer op ‘geven wat je niet hebt’ (namelijk het fantasmatische object van verlangen van de ander) en zo komt Lacan ook op zijn beroemde uitspraak: ‘Er is geen seksuele relatie’. Dit beeld past natuurlijk prima bij de eerder geschetste situatie uit American Beauty, waarbij Kevin Spacey het schoolmeisje in zijn fantasie voorziet van een fantasie die niets met haar te maken heeft en meer zegt over zijn eigen structurele tekort.
Badiou gaat gedeeltelijk met Lacan mee maar zijn notie is optimistischer. Hij definieert liefde niet als een illusie die een structureel tekort ‘goedmaakt’, maar juist als een ‘teveel’, een ‘surplus’. Liefde confronteert een individu in een bepaalde situatie met de tekorten van die situatie, waar die zich voor het moment dat de liefde begon, niet van bewust was. Liefde ontstaat dus vanuit het niets (in de terminologie van Badiou: een evenement) en geeft het liefdessubject nieuwe inzichten in de situatie. De seksuele verhouding is dus geen fantasie: door de liefde wordt men zich juist bewust van het radicale verschil tussen zichzelf en de ander en gestimuleerd om dit verschil te onderzoeken. ‘Liefde’ is daarom geen vorm van probleemoplossing, omdat er voordat de liefde ‘toesloeg’ nog geen ‘probleem’ was, of ervaren werd. Die wordt pas na het evenement (de ontmoeting) duidelijk, waarbij alles in een ander licht komt te staan.
Liefde is daarom volgens Badiou een ‘waarheidsprocedure’, een proces waardoor men in staat is waarheid te vinden. De verliefdheid stimuleert Kevin Spacey om zijn hele bestaande leven onder het vergrootglas te leggen en ook daadwerkelijk te veranderen (hoe knullig dat ook gaat). In de filosofie van de Franse denker zijn er vier waarheidsdomeinen waarin zich zo’n proces kan voltrekken. De liefde, zoals besproken, maar ook de politiek (in de revolutie), in de kunst en in de wetenschap. Telkens gaat het erom dat er zich een evenement voltrekt dat iets extra’s toevoegt aan de situatie, iets dat er van tevoren niet was, zodat de gehele situatie op een andere manier wordt beleefd, ervaren. Het is dan ook belangrijk voor Badiou om trouw te blijven aan het evenement en het waarheidsproces dat daaruit voort is gekomen.
Vanuit het voorbeeld van American Beauty valt er dus wel wat te zeggen voor zowel de overtuiging van Lacan als die van Badiou. Is de liefde van Spacey nu echt en brengt het hem tot het onderzoek van een diepere waarheid, of gaat het hier eerder om een nogal pathetische zinsbegoocheling, ingegeven door een structureel tekort? Is het mogelijk om erachter te komen of een liefde ‘waarachtig’ is? Of zou je kunnen zeggen dat elke liefde altijd al een vermenging van ‘ware’ en ‘onware’ elementen bevat, die onbeslisbaar zijn en derhalve enig uitzicht op een waarheidsproces ontnemen? Of is elke liefde uiteindelijk gedoemt om vals te zijn en blijven we ronddwalen in solipsistische liefde voor onze zelfgeschapen objecten?
Het denkschema van Badiou en de vergelijking met andere waarheidsdomeinen zijn in mijn ogen uiterst vruchtbaar om de verhouding tussen ‘echte’ liefde en ‘valse’ liefde, of illusie te onderzoeken. Ik wil mijn komende logs dieper ingaan op deze problematiek, om uiteindelijk met een voorlopige stelling over dit probleem te komen. Waarbij ik natuurlijk tracht af te rekenen met de problematiek van American Beauty!
Dylan van Rijsbergen 