Mogelijkheid van een eiland (2)

Houellebecq houdt van de rede, van het verstand, van apparaten, techniek, machines. Tegelijk neemt het irrationele, in de zin van seksualiteit en ook liefde een belangrijke plaats in in zijn boeken. Maar hij waardeert deze vooral negatief. Net als vele heiligen en kerkvaders, die gezeten op hun zoutpilaar ongetwijfeld grote gevechten hebben gevoerd met hun eigen dierlijke inborst, is hij geobsedeerd door seks: voor hem een allesbepalende structuur die de kern van het leed van de mensheid uitmaakt. Alle subtiliteiten in de wereld van erotiek en intermenselijke aantrekking, tot zelfs grootschalige sublimaties van het libido worden door hem genegeerd. Goed, het is onderdeel van zijn stijl om alles tot in het extreme uit te vergroten. Maar dat is geen excuus voor de boodschap die zijn boeken wel degelijk hebben.

Het is ergens aan het einde van ‘Mogelijkheid van een eiland’ dat de verre, genetisch gemanipuleerde en daardoor zeer rationeel geworden nakomeling van de hoofdpersoon Daniel, Daniel25, de strijd aanbindt met Plato. Mikpunt van de kritiek is Symposium, de beroemde beschrijving van een Grieks drinkgelag, waarbij de liefde ter sprake komt. Daarin vertelt de Griekse tragedieschrijver Aristofanes, dat de liefde is ontstaan doordat de mens ooit twee mensen was, die van elkaar gescheiden zijn. Liefde is het verlangen naar een oorspronkelijke heelheid. Daniel25 merkt hierover op:

‘Dit was het boek dat eerst de westerse mensheid en vervolgens de gehele mensheid had vergiftigd, dat de mens zijn weerzin had ingeblazen tegen zijn lot van met rede begaafd dier, dat hem een droom had ingegeven waarvan hij zich twee millennia had proberen te ontdoen, zonder daar ooit volledig in te slagen.’

Liever dan het verlangen, de hoop, staat Houellebecq uiteindelijk een soort van rustige, rationele aanvaarding van het leven voor. Denkbeelden zoals je die terugvindt in de Boeddhistische filosofie of in de schrijfsels van Schopenhauer. Deze aanvaarding houdt zelfs in, als je de laatste bladzijden goed leest, dat hewt verloste subject niet meer naar het leven zelf verlangt. Daniel25 interesseert het uiteindelijk niet meer of hij nog leeft of sterft. Dat is de mogelijkheid van een eiland die Houellebecq ons voorspiegelt.

Of Plato’s gedachten over de liefde gezond zijn laat ik open voor een andere discussie. Blijft voor mij dat leven, echt leven, verlangen is. Dat verlangen is zowel ondraaglijk als dat het noodzakelijk is. Het verlangen verlost telkens weer, zonder ooit een definitieve Verlossing te bieden. Maar alleen door dat nooit helemaal bevredigende gevoel woelt de maatschappij, ontstaat kunst, schoonheid, geluk, passie. Geen technische oplossing, geen systeem of religie kan geluk afdwingen, want elke machine onderdrukt uiteindelijk, of het nu de genetische manipulatie van Houellebecq is, of de meditatietechnieken van de Boeddhist. De pijn die neveneffect is van al dat onstuimige verlangen moeten we daarbij als een soort van theodicee accepteren, er is geen ‘oplossing’ voor.

Wat wel belangrijk blijft, is het bestrijden van ontwikkelingen zoals Houellebecq die beschrijft. Technieken die de werkelijke vrijheid van de mens, namelijk de vrijheid om te verlangen, beperken. Ook als deze zich op religieuze, scientistische of economistische argumenten beroepen.